Кыргызстан Конституциянын кабыл алынгандыгынын 31 жылдыгын белгилөөдө. 1993-жылдын 5-майы - тарыхый дата, эгемен мамлекеттин түптөлүшүндөгү маанилүү учур. Майрамды утурлай “Кабар” маалымат агенттиги Конституциялык соттун төрагасынын орун басары Карыбек Дүйшеев менен маектешти. Маекте Баш мыйзамды жаңы замандын талаптарына ылайык адаптациялоо, жакшыртуу жана реформалоо, Кыргызстандын жарандарынын укуктары жана эркиндиктери, бийликти бөлүштүрүүдөгү тең салмактуулук, ошондой эле Кыргызстандын мыйзам жаратуу процессине жана ички иштерине сырттан кийлигишүүгө жол берилбестиги сыяктуу маселелерге токтолдук.
— Конституция - бул эгемендиктин атрибуту гана эмес, бул документте мамлекеттик түзүлүштүн жана бийликти бөлүштүрүүнүн башкы принциптери, жарандардын укуктары менен милдеттери аныкталган, социалдык кепилдиктер жана өнүгүү багыттары белгиленген. 1993-жылдын 5-майында Кыргызстан көз карандысыз мамлекет катары биринчи жолу өзүнүн Баш мыйзамына ээ болгон. Бул дата биздин өлкөнүн тарыхында канчалык маанилүү?
— 1993-жылдын 5-майы биздин өлкөнүн тарыхында зор мааниге ээ. Бул күн Советтер Союзу кулагандан кийин Кыргызстан биринчи жолу Көз карандысыз мамлекет катары Конституциясын кабыл алган күн. Бул документ мамлекетибиздин эгемендүүлүгүнүн жана көз карандысыздыгынын символу гана болбостон, мамлекеттик түзүлүштүн негизги принциптерин, жарандардын эң маанилүү укуктары менен милдеттерин, ошондой эле социалдык кепилдиктерди да аныктады. Конституция демократияны, укуктук мамлекетти өнүктүрүү жана жарандардын укуктары менен эркиндиктерин коргоо үчүн негиз болуп калды. Анын жоболору ошол кезде түзүлгөн мыйзамдардын, эл аралык келишимдерди түзүүнүн, мамлекеттик органдардын бүткүл системасында реформаларды жүргүзүүнүн негизи болду, алар биздин өлкөнү көз карандысыз мамлекет катары таанууга мүмкүндүк берди. Ошондуктан 1993-жылдан тартып Конституция күнү Кыргызстандын тарыхында демократиялык жана укуктук мамлекеттин курулушунун жаңы этабынын башталышын белгилеген жаңы баракты ачат.
— Мамлекеттүүлүк калыптануу мезгилинде Кыргызстандын Конституциясы бир нече жолу реформаларга дуушар болду, анын ичинде башкаруу жана мамлекеттик түзүлүш формалары өзгөртүлгөн. Буга чейин ар кандай күчтөр кыйла тең салмактуу деп эсептелген 93-жылдагы вариантка кайтууну сунушташкан. Сиздин оюңузча, бийликти бөлүштүрүү жагынан кайсы вариант кыйла тең салмактуу жана колдонуудагы Баш мыйзам учурдун талабына жооп береби?
— Кыргыз Республикасынын Конституциялык сотунун судьясы катары менин милдетим мыйзамдарды жана алардын мамлекеттик түзүлүштүн, демократиянын жана адам укуктарынын негизги принциптерине шайкештигин талдоодо турат. Конституциянын кайсы варианты тең салмактуу болгон деген суроо маанилүү жана объективдүү кароону талап кылат. Кыргызстандын 1993-жылдагы биринчи Конституциясы өлкөнүн көз карандысыздыгынын калыптануу жана демократиялык институттарды орнотуу мезгилинде иштелип чыккан. Бул документ, албетте, убагында олуттуу мааниге ээ болгон жана укуктук мамлекеттин негизги принциптерин жана жарандардын укуктарынын кепилдиктерин чагылдырган.
Бирок, 1993-жылдагы Конституциянын редакциясы тен салмактуу вариант болуп саналабы деген суроо терең талдоого жатат. Биринчи Конституция кабыл алынгандан бери көп жылдар өттү жана бул мезгилде өлкө ички жана дүйнөлүк контекстте олуттуу өзгөрүүлөргө дуушар болду. Саясий, экономикалык жана социалдык шарттар өзгөрдү, демек, заманбап чакырыктарды жана талаптарды эске алуу керек.
2021-жылы кабыл алынган колдонуудагы Конституция ошондой эле мамлекеттин мурунку жылдарынан алынган тажрыйбаны жана сабактарды чагылдырат. Ал бийликтин так бөлүштүрүлүшүн камсыз кылууга, мамлекеттик башкаруу институттарын бекемдөөгө жана сот адилеттигинин натыйжалуу тутумун камсыз кылууга умтулат. Ошентип, Конституциянын кайсы варианты тең салмактуу болгонуна жооп контекстке жана өлкөнүн өнүгүү келечегине жараша болот. Менин оюмча, бардык варианттардын өз артыкчылыктары жана кемчиликтери болгон жана учурда Кыргызстан элинин кызыкчылыктарына жана муктаждыктарына эң мыкты түрдө жооп берген конституциялык системаны өнүктүрүүгө умтулуу маанилүү.
— Биздин принциптер Конституцияда так аныкталганына жана бекемделгенине карабастан, бизди, айрыкча акыркы мезгилдерде ар кандай чет элдик уюмдар сындап келишет. Биздин республикада айрым эрежелерге же стандарттарга каршы келген мыйзамдар кабыл алынууда деп эсептешет. Мындай сынга кандай карайсыз жана Конституция сырттан кийлигишүү аракеттери, анын ичинде мыйзам чыгаруу маселелерине эмне дейт?
— Ар кандай сынды, анын ичинде чет өлкөлүк сынды конституциялык ченемдерге жана укуктук мамлекеттин принциптерине ылайык келүүсү көз карашынан алганда карайм. Чет элдик уюмдардын сын-пикирлери кээде, айрыкча, адам укуктарын же демократиянын принциптерин иш жүзүндө бузууга негизделген болсо, ал кээде негиздүүлүгү бар болушу мүмкүн. Бирок, эгемендүү мамлекет өзүнүн конституциялык системасын жана мыйзамдарын өз алдынча аныктоого жана өз алдынча өнүктүрүүгө укуктуу экендигин унутпоо зарыл. Кыргызстандын Конституциясы мамлекеттин ички иштерине сырттан кийлигишүүгө жол берилбестик принцибин коргойт. Анда мыйзамдар эркин шайлоо жана парламенттик процесс аркылуу билдирилген элдин эрк билдирүүсүнүн негизинде кабыл алынары каралган. Ошентип, сын пайдалуу болуп, өлкөдөгү мыйзамдарды жана практиканы жакшыртууга түрткү бериши мүмкүн, бирок ал Кыргызстан элинин эгемендүүлүгүнүн жана өз тагдырын өзү чечүүсүнүн принциптерине каршы келбеши керек. Конституция өлкөнү мыйзам чыгаруу процессине жана ички иштерге чет өлкөлүк уюмдардын жол берилгис кийлигишүүсүнөн ачык эле коргойт. Сынды абсолюттук эреже катары кабыл алуунун ордуна, биз аны объективдүүлүк жана улуттук кызыкчылыктарга, ошондой эле конституциялык түзүлүштүн негиздерине ылайык келүү көз карашынан талдап чыгышыбыз керек.
— Акыркы жылдары Конституциялык соттун ишинде кандай өзгөрүүлөр болду? Келечекке кандай милдеттер коюлат?
— Кыргыз Республикасынын Конституциялык соту акыркы жылдары өз ишинде олуттуу өзгөрүүлөргө дуушар болду. Өлкөнүн укуктук тутумунун үзгүлтүксүз эволюциясынын контекстинде сот конституциялык маселелерди, анын ичинде жарандардын укуктарын жана эркиндиктерин камсыз кылуу, демократияны жана укуктук мамлекетти чыңдоо үчүн маанилүү болгон маселелерди кароого активдүү катышты. Мыйзамдардын жана башка ченемдик укуктук актылардын конституциялуулугун контролдоодо Конституциялык соттун ролун жана бийлигин күчөтүү өзөктүү өзгөртүүлөрдүн бири болду. Сот ар кандай бийлик институттарынын бийлик жана жоопкерчилик чектерин аныктоо менен коом жана мамлекет үчүн кеңири кесепеттерге алып келген чечимдерди кабыл алды. Ошону менен бирге, Конституциялык сот өлкөнүн Конституциясын жана мыйзамдарын мезгилдин духуна жана коомдун заманбап муктаждыктарына ылайык чечмелөөнү жүзөгө ашыруу менен сот тажрыйбасын жигердүү өнүктүрдү. Ушуга байланыштуу, сот формалдуу конституциялык мыйзамдуулукту камсыз кылуу менен гана чектелбестен, ошондой эле адам укуктары, адилеттик жана мыйзам алдындагы теңдик принциптери сыяктуу негиз түзүүчү баалуулуктарды коргоо милдетин да койгон.
Келечекте бир катар маанилүү маселелерди чечүү керек. Тактап айтканда, конституциялык сот коом туш болгон өзгөрүп жаткан шарттарга жана чакырыктарга ылайыкташып, конституциялуулуктун кепилдиги катары өзүнүн ролун өнүктүрүүнү улантышы керек. Ошондой эле жарандардын укуктарын жана эркиндиктерин натыйжалуу коргоону камсыз кылуу үчүн бийликтин башка институттары жана коомдук уюмдар менен кызматташуу механизмдерин тереңдетүү маанилүү.
Мындан тышкары, маалыматтык технологиялардын тез өнүгүшү жана глобалдашуу шартында, Конституциялык сот коомду санариптештирүүгө жана маалыматтарды коргоого байланыштуу жаңы чакырыктарга жигердүү жооп кайтарып, бул жааттарда конституциялык принциптердин сакталышын камсыздашы керек. Жалпысынан, коомдун Конституциялык сотко болгон ишенимин сактоо жана өнүктүрүү маанилүү, бул андан компетенттүүлүктү жана көз карандысыздыкты гана эмес, ошондой эле өз ишинде ачык-айкындыкты жана жоопкерчиликти талап кылат.
Белгилей кетсек, Конституциялык сот өз ишинде ачыктыкка жана айкындуулукка умтулуусуна ишенимдүү бойдон калууда. Соттун ишмердүүлүгү жөнүндө коомчулукка маалымдоо, анын ичинде коммуникациянын заманбап каражаттарын пайдалануу аркылуу маалымдоо иш-чаралары келечекте да улантылат. Конституциялык соттун бардык угуулары ачык өткөрүлөт жана ведомствонун расмий сайтында жана ведомствонун YouTube-каналында трансляцияланат. Анын ишинин ачык-айкындыгын камсыз кылуунун алкагында жыл сайын Конституциялык мыйзамдуулуктун абалы жөнүндө маалымат, Жылдык доклад жана Кыргыз Республикасынын Конституциялык сотунун Жарчысы жарыяланат, ал эми алардын электрондук версиялары расмий веб-сайтка жайгаштырылат.
Конституциялык сот конституциялык ченемдерди жана жарандардын укуктарын коргоо боюнча өз миссиясын улантууга чечкиндүүлүгүн, ошондой эле натыйжалуулукту жогорулатуу жана азыркы маалыматтык коомдун шарттарында жарандардын сот адилеттигине кеңири жана ыңгайлуу жеткиликтүүлүгүн камсыз кылуу максатында сот процесстерин санариптештирүүгө даярдыгын билдирет.
— Маегибиздин соңунда «Кабар» маалымат агенттигинин окурмандарына бүгүнкү майрам боюнча эле эмес, кайрылууга мүмкүнчүлүгүңүз бар.
— Урматтуу “Кабар” маалымат агенттигинин окурмандары!
Албетте, Кыргыз Республикасынын Конституциясы биздин өлкөнүн туруктуу прогрессинин ажырагыс пайдубалы болуп кала берет. Кыргызстандын Конституциялык соту өз кезегинде биздин башкы Мыйзамда бекитилген негизги принциптерди жана ченемдерди бек сактоо жана коргоо менен бул туруктуулукту чечкиндүү коргойт. Анын ролу мыйзамдардын жана ченемдик укуктук актылардын Конституцияга ылайыктуулугун кылдат текшерүүдө турат, ошону менен биздин конституциялык ченемдердин түздөн-түз колдонулушу жана ишенимдүүлүгү камсыз кылынат.
Конституция – бул биздин жарандардын укуктарын, эркиндиктерин жана адилеттүүлүгүн кепилдеген өлкөбүздүн негизги мыйзамы. Ал биздин мамлекеттин пайдубалы болуп саналат жана биздин коомдун таянычы болгон принциптерди жана баалуулуктарды аныктайт.
Бул күнү биз Конституциянын тарыхый маанисин гана эмес, анын бүгүнкү жашообуздагы актуалдуулугун жана маанилүүлүгүн да белгилеп жатабыз. Ал ар дайым биздин демократиялык жана укуктук идеалдарыбызды чагылдырып, мыйзамды сактоо жана ар бир адамдын укугун коргоо керектигин эскертип турсун.
Баарыңыздарды Конституция күнү менен куттуктайм!
Биздин Конституция ар дайым мамлекетибиздин бардык жарандары үчүн тынчтыкты, туруктуулукту жана гүлдөп-өнүгүүнү камсыз кылган бекем пайдубал болуп кала берсин.
Маектешкен Кирилл Степанюк, "Кабар" МАБ
Сүрөттөр Султан Досалиевдики жана КР Конституциялык сотунун басма сөз кызматыныкы
Пикир
Оставить комментарий