Кубанычбек Өмүралиев, Түрк мамлекеттер уюмунун башкы катчысы
2024-жылдын 6-ноябрында Бишкек шаары “Түрк дүйнөсүнүн күчтөнүшү: экономикалык интеграция, туруктуу өнүгүү, санариптик келечек жана бардыгы үчүн коопсуздук” аталышында XI cаммитти өткөрүп, Түрк мамлекеттер уюмунун (ТМУ) биримдик жана кызматташтык борборуна айланды.
Президент Садыр Жапаров тарабынан уюштурулган иш-чарага ТМУнун мамлекет башчылары, ТМУнун Аксакалдар кеңешинин мүчөлөрү жана түрк кызматташтык уюмдарынын жетекчилери катышты.
Саммитке даярдык
Саммитке даярдык көрүүнүн алкагында ТМУнун Тышкы иштер министрлер кеңешинин жыйыны өттү, анда стратегиялык талкууларга жана резолюцияларга негиз түзүүчү негизги документтер жыйынтыкталды жана бекитилди. Бул даярдык ТМУнун макулдашылган күн тартибин сактоого болгон умтулуусун көрсөттү, анда өкүлдөр ар бир чечим Нахчыван келишиминин, “Түрк дүйнөсүнүн көз карашы – 2040” жана ТМУнун 2022-2026 жылдарга стратегиясынын максаттарына шайкеш келишин камсыз кылышты.
Негизги чечимдер
Саммиттин темасына ылайык, биздин мамлекет башчылар экономика, экология, санариптик технологиялар жана коопсуздук тармактарында кызматташууну бекемдөөгө даяр экендиктерин билдиришти. Негизги чечимдердин арасында:
- Түрк жашыл көз карашы: туруктуу келечек үчүн биримдик: туруктуу келечекти илгерилетүү жана түрк дүйнөсү үчүн жашыл күн тартибин калыптандыруу үчүн жалпы максаттарды жана стратегияларды аныктоого багытталган стратегиялык негиз.
- Бишкек шаарынын 2025-жылга түрк дүйнөсүнүн санариптик борбору деп жарыяланышы: Бишкек санариптештирүү жаатындагы эл аралык жолугушуулар жана иш-чаралар өткөрүлө турган санариптик борборго айланат, бул түрк дүйнөсүнүн санариптик трансформацияга болгон умтулуусун күчөтөт.
- Түрк дүйнөсүнүн Уставынын кабыл алынышы: түрк мамлекеттеринин жалпы баалуулуктарын жана умтулууларын, анын ичинде бир туугандык байланыштардын артыкчылыктарын, тилектештик рухун, түрк мейкиндигинин биримдигин жана башка негизги принциптерди чагылдырган структурасын түзүү.
- ТМУнун желегин жана ТМУнун туруктуу өкүлдөрү жөнүндө жобону бекитүү: ТМУнун желегин кабыл алуу аймактык кызматташтыкта жаңы доордун башталышын билдирет. Ал эми туруктуу өкүлчүлүктөрдү түзүү Уюмдун көп тараптуу демилгелеринин алкагында дипломатиялык колдоону күчөтүүгө жана өз ара аракеттенүүнү жакшыртууга багытталган.
Венгриянын премьер-министри Виктор Орбан түрк элдеринин биримдигин чыңдоого кошкон салымы үчүн “Түрк дүйнөсүнүн эң жогорку ордени” менен сыйланды.
Саммитте кол коюлган стратегиялык келишимдер аймактын экономикалык жана технологиялык ландшафтын өзгөртүүгө шарт түзөт. Негизги документтерге санариптик сооданы жана электрондук байланышты жеңилдетүү үчүн Санарип экономика чөйрөсүндөгү өнөктөштүк жөнүндө макулдашуу, кырсыктарга координацияланган жооп кайтаруу боюнча Жарандык коргонуу механизмин түзүү боюнча макулдашуу жана космостук технологияларда биргелешкен ишканаларды колдоо үчүн Космостук ишмердүүлүк боюнча өз ара түшүнүшүү меморандуму кирет.
Бишкек декларациясы
Бишкек декларациясында соода жолдорун оптималдаштырууга жана аймактык интеграцияны бекемдөөгө багытталган Ортоңку коридор жана Транскаспий бажы транзиттик порталы сыяктуу долбоорлорду ишке ашыруу аркылуу санариптик жана транспорттук байланыштарды жакшыртуу зарылдыгына басым жасалган. Санариптик туруктуулукту бекемдөөнүн маанилүү элементи катары эсептелген “Санариптик Жибек Жолу” долбоору экономикалык атаандаштыкка жана инклюзивдүүлүктү жогорулатууга таасирин тийгизет деп күтүлүүдө.
Ошондой эле декларация инклюзивдик жумушка, санариптик саламаттык сактоо тутумдарына жана сууну жана кайра жаралуучу энергияны башкаруу практикасына басым жасоо менен бирге, мүчө мамлекеттердин эмгек, саламаттыкты сактоо, социалдык коргоо, айыл чарба жана айлана-чөйрөнү коргоо жаатындагы кызматташуусун бекемдейт.
Глобалдык проблемалар боюнча жалпы позиция
Эл аралык аренада Түрк мамлекеттер уюму маанилүү глобалдык маселелер боюнча, анын ичинде Газа жана Ливанга гуманитардык жардам көрсөтүү боюнча ырааттуу позицияны калыптандырды, ошондой эле көз карандысыз Палестина мамлекетин түзүүнү колдоду. ТМУ өз декларациясында БУУ жана ЕБ сыяктуу эл аралык уюмдар менен кызматташууну кеңейтүүгө чакырып, 2025-жылы Венгрияда ТМУнун бейформал саммитин өткөрүүнү күтөт.
Ошондой эле Бишкек Декларациясында Венгриянын түрк мамлекеттеринин финансылык биримдигин бекемдеген Түрк инвестициялык фондуна жакында кошулушу кубатталган. Түрк Кызыл Тармагынын түзүлүшү, ошондой эле Кызыл Жарым Ай жана Кызыл Чырым коомдорунун аймактагы кызматташтыгы чек аралык гуманитардык аракеттердин маанилүү бөлүгү болуп саналат. Азык-түлүк коопсуздугун камсыздоо, суу ресурстарын башкаруу, жашыл энергетиканы өнүктүрүү боюнча демилгелер, ошондой эле Түрк айыл чарба камсыздандыруу системасын түзүү жана кооперативдик туризм долбоорлору Уюмдун туруктуу өнүгүүгө умтулуусун тастыктайт.
Казакстандын төрагалык мөөнөтүнүн аякталышы жана анын Кыргызстанга өтүшү
Саммитте аймактык тилектештикти чыңдоого жана ТМУ алкагында кызматташтыкты кеңейтүүгө салым кошкон жана TURKTIME урааны астында өткөн Казакстандын ийгиликтүү төрагалыгы баса белгиленди. Социалдык саясат, укук коргоо органдары, билим берүү, технология, инновация жана өнөр жай сыяктуу тармактарда биздин өлкөлөрдүн ортосундагы байланыштарды чыңдоого салым кошкон 80ден ашык маанилүү иш-чаралар, анын ичинде Дүйнөлүк көчмөндөр оюндары өткөрүлдү.
Саммиттин “Түрк дүйнөсүнүн күчтөнүшү” темасынын алкагында төрагалыктын Кыргызстанга өтүшү менен мындан аркы өнүгүүнүн жаңы перспективалары ачылды. Президент Садыр Жапаров экономикалык интеграцияга, туруктуулукка, санариптик инновацияларга жана коопсуздукка багытталган комплекстүү көз карашын сунуштады. Бул стратегиялык көз караш биздин гүлдөп өнүккөн, байланышы бар жана коопсуз түрк дүйнөсүнө болгон биргелешкен аракетибизди тастыктайт.
Кыргызстандын төрагалыгы 2025-жылы Азербайжанда өтө турган кийинки саммитке чейин, ошондой эле ошол жылы кийинирээк Венгрияда өтө турган бейформал саммитке чейин ТМУнун ишмердүүлүгүн координациялайт.
Саммиттен кийин пресс-конференцияда мен Кыргызстандын тышкы иштер министри Жээнбек Кулубаев менен бирге Кыргызстандын төрагалыгы учурунда аткарыла турган негизги артыкчылыктар менен тааныштырдым. Алардын арасында Бишкекте санариптик хаб түзүү, соода, коопсуздук жана айлана-чөйрөнү коргоо жаатында кызматташууну өнүктүрүү, ошондой эле Жалал-Абад шаарын аймактын туризм борборуна айландыруу бар. Аймактык жана глобалдык деңгээлдеги акыркы окуялар да каралып, Уюмдун түрк мамлекеттерин бириктирген дүйнөлүк аренада таасирдүү оюнчу болууга умтулуусу баса белгиленди.
Бирдиктүү жана туруктуу түрк келечегине карай
Кыргызстандын төрагалыгы санариптик трансформация, коопсуздук, айлана-чөйрөнү коргоо жана туруктуу өнүгүү чөйрөлөрүндө өнөктөштүктү тереңдетүүгө карай олуттуу кадам болуп саналат деп алдын ала айта алабыз. Он биринчи саммит түрк дүйнөсүнүн бардык мүчө-мамлекеттердин жыргалчылыгы үчүн ар түрдүү күчтөрдү жана орток мурастарды бириктирип, жалпы тагдырга умтулуусун ырастады.
Келечекке карап, ТМУ мындан ары да түрк дүйнөсүн тынчтыкка, инновациялык жана жалпы гүлдөп-өнүгүүгө багыттоо менен биримдикти чыңдап, экономикалык өсүштү стимулдап, туруктуулукту күчөтөт деп ишенем.
Пикир
Оставить комментарий