Быйыл Кыргызстандын Кара-Кыргыз автономиялуу облусу болуп түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгын белгилеп жатабыз. Ата мекендик тарыхчылар 1924-жылды Кыргызстандын тарыхындагы эң маанилүү учур катары баалашат. Бул кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн алгачкы кадамдары болгон дегендер да бар. Бирок, көпчүлүк Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун түзүлүшүн ХХ кылымдагы кыргыз мамлекеттүүлүгүн калыбына келтирүү деп эсептешет. Коомдук ишмер, тарыхчы Алмаз Кулматов белгилегендей: "Кыргыз мамлекети жөнүндө сөз болгондо, биз ошондо гана мамлекет болуп калдык деп айтуу тарыхый, саясий, юридикалык жана моралдык жактан туура эмес. "Кыргыз мамлекетин жаңы доордо, жаңы форматта калыбына келтирүү" деген аныктама колдонуу туура. Анткени кыргыз мамлекеттүүлүгү адамзаттын тарыхынын тереңине – 7-13-кылымдарга барып такалат. Кыргыз каганаты адамзат тарыхында олуттуу из калтырган. 840-924 -жылдар аралыгындагы мезгилди советтик академик В.В.Бартольд "Кыргыздын улуу державасы" деп атаган.
Бир кезде жоголуп кеткен кыргыз мамлекеттүүлүгүн кайра жаратуу жолу узак жана татаал болуп, курч саясий күрөш менен коштолуп келди. "Бүгүнкү мамлекетибиздин болушу эзелтеден кыргыз жерин көздүн карегиндей сактап келген улуу бабаларыбыздын акылмандыгынын жана баатырдыгынын натыйжасы болду. Кыргыз Республикасынын президентинин 2023-жылдын 24-октябрындагы "Кара-Кыргыз автономиялык облусунун түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгын белгилөө жөнүндөгү" жарлыкта, Кыргыз мамлекети өзүнүн узак тарыхый жолунда Борбор Азиядагы татыктуу ордун жоготпостон, бирде ыдырап, бирде чыңалып келген", - деп айтылат.
1920-жылдардын башынан тартып кыргыздын көрүнүктүү ишмерлеринин тобу Түркстан республикасынын курамына алгач кирген кыргыздарга автономия берүү боюнча иштерди жүргүзүшкөн.
Бул процесс ушунчалык татаал болгондуктан, айрым тарыхчылар аны "XX кылымда кыргыз мамлекеттүүлүгүн калыбына келтирүү үчүн болгон айыгышкан күрөш" деп мүнөздөшөт. Мындан жуз жыл мурда СССР түзүлгөндө, көп улуттардын тагдыры чечилген. Анда бардык улуттар жок дегенде салыштырмалуу көз карандысыздыкка жетише алган эмес. Бүгүнкү күндө мурдагыдай эле көз каранды болуп, ири мамлекеттердин курамында жүргөн көптөгөн этностук топтор бар.
1924-жылы январь айында Түркстан АССРинин Советтеринин XII съездинин кыргыз делегаттары СССР Борбордук Аткаруу Комитетинин Улуттар Советине кат жолдоп, анда Түркстан өкмөтү Түркстандын өзгөчөлүгүн, кара-кыргыздардын таламдары эске албаганын жазышкан. Съезддин делегаттары Коммунисттик партияга кара-кыргыз элин башка улуттардын өкүлдөрү менен бирдей эгемендүү эл катары таануу талаптарын коюшкан.
Түркстан АССРинин Борбордук Аткаруу Комитети 1924-жылдын 16-сентябрында Орто Азиянын улуттук-мамлекеттик чек арасын аныктоо жөнүндө токтом кабыл алган. Документте мындай деп айтылган: «Кара-кыргыз элинин жумушчу жана дыйкан массасынын жалпы эркинин билдирүүлөрүн орундатуу менен кара-кыргыз элине ТАССтын составынан чыгууга жана РСФСРдин составында Кара-кыргыз автономиялуу облусун түзүүгө укук берилсин».
Жусуп Абдрахманов, Абдыкерим Сыдыков, Ишеналы Арабаев, Абдыкадыр Орозбеков, Иманалы Айдарбеков жана башка чыгаан инсандарыбыздын аракетинин натыйжасы 1924-жылы мамлекеттүүлүккө ээ болуп, кыргыз элинин жерлерин, кыргыздардын өзүн бир жерге бириктирген. Ошондо жаңы мамлекеттик түзүлүштүн тезирээк өнүгүүсүнө, мамлекеттик башкарууда эне тилди сактоого жана колдонууга, ошондой эле автономиялуу республикага айландыруу үчүн шарттар түзүлгөн.
1920-жылдардагы кыргыз интеллигенциясынын кажыбас кайраттуулугун тарых илимдеринин кандидаты Аида Кубатованын төмөнкү сөздөрү далилдеп турат: "Так ошол элдердин арасында алдыңкы позицияларын көрсөтө алганы, аларды коргой алганы, алар үчүн күрөшө алгандыктан, бүгүнкү күндө биздин өз мамлекетибиз бар".
Бүгүн биз кыргыздын ушундай уулдарынын талыкпаган эмгегинин, коркпогон эрдигинин аркасында эгемендүү Кыргызстанда жашап жатабыз. Аларды Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн негиздөөчүлөрү деп эсептегенге чоң негиз бар. Мына ошолор, адегенде РСФСРдин курамына, андан кийин СССРдин составына кирүү чечимин туура кабыл алышкан.
Кыргыз окумуштуусу, тарыхчы Жумагул Байдилдеев жазгандай: "Эгерде түптөгөн аталарыбыз болбогондо, Кара-Кыргыз автономиясы түзүлбөгөндө Каракалпакстандай болуп калмакпыз. Негиздөөчү аталарыбыздын туруктуулугунун аркасында союздук системада мамлекеттүүлүккө жетиштик".
1920-жылдардагы кыргыз элитасынын ушул жана башка көптөгөн өкүлдөрүнө биз суктанабыз жана сыймыктанабыз. Республиканын Эгемендүүлүгүнүн 30 жыл ичинде Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн 70, 80 жана 90 жылдык юбилейлик даталары болду. Бирок бир дагы президент мааракелерди татыктуу белгилөө гана эмес, Кыргыз Республикасынын негиздөөчү аталарыбыздын өзгөчө эмгегин баалап татыктуу иш-чара өткөргөн эмес.
2024-жылдын 24-июлунда Кыргызстандын президенти Садыр Жапаров "Азыркы кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн негиздөөчүлөрү жөнүндө" жарлыкка кол койгон.
"Бүгүнкү күндө кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн жаралышы биздин заманга чейинки биринчи миң жылдыктын аягында болгондугу ишенимдүү түрдө далилденди. Ошондон бери кыргыздар ар кандай мезгилдер ичинде бир катар өнүгүү этаптарын басып өткөн өз алдынча мамлекеттик түзүлүштөргө ээ болгон. Мамлекеттик билим берүү дайыма кыргыз элинин коргоочусу болуп келген. Мамлекеттүүлүктүн калыптанышында жана иштешинде мамлекеттин өзөгү болгон саясий элита чоң роль ойногон. Тарыхтын ар бир этабында элдин лидерлери болгон, алар мамлекеттик түзүлүштүн негиздөөчүлөрү болот", - деп айтылат документте.
Мамлекеттин негиздөөчүлөрүн "ата" деп атоо салты байыркы доордон бери келе жатат, деп белгиленет жарлыкта. Алардын арасында мамлекеттин түптөлүшүнө биргелешип салым кошкон лидерлер, жетекчилер, көрүнүктүү башкаруучулар, саясатчылар, аскер адамдары, өз элинин патриоттору, ошондой эле карапайым адамдар – тарыхый окуялардын катышуучулары болгон.
"Жаңы Кыргыз Республикасынын тарыхында саясий элитанын өкүлдөрү – улуттук лидерлер: Абдыкерим Сыдыков, Иманалы Айдарбеков, Жусуп Абдрахманов, Абдыкадыр Орозбеков жана Ишенаалы Арабаевди ата-журт алдындагы кызматтарын белгилеп, аларды "Азыркы кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн түптөөчүлөрү" деген наам ыйгарууга милдеттүүбүз. Дал ошолор 20-кылымда жаңы мамлекеттүүлүктүн башатында туруп, кыргыз эли өзүнүн тили, маданияты жана тарыхы менен Борбордук Азиядагы башка элдер менен тең укуктуу өз мамлекетин түзүүгө толук укуктуу экенин ынанымдуу жана ынандырарлык түрдө далилдешкен", — деп айтылат документте.
Президент Жапаров өзүнүн жарлыгы менен жогорудагы беш инсанды негиздөөчү аталар катары кароону, ошондой эле алардын жаркын элесине таазим кылууну ар бир кыргызстандыктын ыйык милдети деп эсептейт.
Президент Кыргызстандын министрлер кабинетине мектеп жана жогорку окуу жайларынын студенттерин патриоттук духта тарбиялоо боюнча негиздөөчүлөрдүн ишмердүүлүгү жөнүндө материалдарды иштеп чыгууну, ошондой эле алардын элесин түбөлүккө калтыруу боюнча кеңири маалыматтык-үгүттөө иштерин уюштурууну тапшырды.
Ошондой эле президент Садыр Жапаров 14-октябрда "Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгы" юбилейлик белгисин уюштуруу жөнүндө" жарлыкка кол койду. Юбилейлик белгилерди жана аларга сертификаттарды даярдоого, ошондой эле сыйлык тапшыруу аземин өткөрүүгө байланышкан чыгымдар Президенттин фондунан каржыланат.
Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгын белгилөө эгемендүү Кыргызстан үчүн жанын аябагандардын элесине таазим кылуу болуп саналат. Өткөн жылы бул датаны майрамдоону жарыялап жатып, Садыр Жапаров мындай деген: "Урматтуу мекендештер, келерки жылы элибиздин бирдиктүү улутка биригүү процессин тездеткен Кара-Кыргыз автономиялык облусунун түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгын белгилейбиз. Кыргыз мамлекеттүүлүгүн кайра жаратуу, анын түптөлүшү тарыхыбызда оңой-олтоң иш болбогонун билишибиз керек".
Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун 100-жылдыгына арналган жеңиштер
Кыргызстандын бийлиги 2024-жылы Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгынын алкагында өлкө боюнча 100дөн ашык социалдык объектилер жана 100дөн ашык өнөр жай ишканалары ачылаарын билдирген.
31-август Кыргызстандын Эгемендүүлүк күнүндө эле 40ка жакын өнөр жай ишканалары ачылды. Бүгүнкү күндө Кыргызстан боюнча көптөгөн ишканалар ачылууда.
Баткен облусунда 5 ишкана – 2 кичи ГЭС, кагаз баштык чыгаруучу цех, көмүр казуучу ишкана ачылып, Чакуш кени иштетиле башталды. Талас районунда темир-бетон буюмдарын чыгаруучу кичи завод ачылды.
Ош облусунда 8 объект – муниципалдык тигүү цехи, асфальт-бетон заводу, курулуш материалдарын чыгаруучу 2 завод, кичи ГЭС, көмүр казуучу ишкана, логистикалык борбор, ошондой эле Ачы тилкесиндеги көмүр брикеттерин чыгаруу завод ачылды.
Чүй облусунда 13 ишкана ачылды, анын ичинде курулуш материалдар комбинаты, курулуш материалдарын чыгаруучу завод, өндүрүш кубаттуулугун жогорулатуу менен текстиль фабрикасынын экинчи кезеги ишке киргизилди, нефтини кайра иштетүүчү завод, таңгак чыгаруучу ишканалар, өлчөнгөн алтын куймаларын чыгаруучу завод, клинкер өндүрүүчү завод, цемент заводу, бут кийим фабрикасы, керамзит чыгаруучу ишкана, минералдык жер семирткичтер заводу, Мироновский кенинде полиметалл рудаларын казуу башталды, Ак-Түз жана Бординский калдык сактоочу жайларын өздөштүрүү иштери башталды.
Ысык-Көл облусунда 3 ишкана – таштандыларды кайра иштетүүчү завод, сүт азыктарын чыгаруучу ишкана, даяр асфальт аралашмаларын жана темир-бетон буюмдарын чыгаруучу завод ачылды.
Нарын облусунда соода-логистикалык борбор, тигүү өндүрүш ишканалары, курулуш материалдарын чыгаруучу завод, эт комбинаты иштейт.
Жалал-Абад облусунда битум, дизелдик отун, бензинди кайра иштетүүчү завод ачуу, ошондой эле "Эти Бакыр-Терексай" ЖЧКсында жаңы алтын бөлүп алуу цехин ачуу пландалууда.
Бишкек шаарында 2 ишкана – жүк ташуучу унааларды чогултуу жана ундан жасалган кондитердик азыктарды чыгаруу боюнча ачылган. Ош шаарында текстиль өндүрүш ишканалары жана мөмө-жемиш өсүмдүктөрүн кайра иштетүү жана сактоочу завод ачылды.
Мындан тышкары, 2024-жылдын аягына чейин республика боюнча 130дан ашык өндүрүштүк жана социалдык объектилердин ачылышы күтүлүүдө.
Президент Садыр Жапаров мындай объектилердин көбүн онлайн режиминде ачкан. Ошондо сүйлөгөн сөзүндө 2023-жылы Кыргызстандын ИДПсы 1 триллион сомдон ашканын белгилеп, 2024-жылы бул сумма дагы өсө турганын айткан.
"Бүгүн биз жөн гана жаңы заводдорду жана фабрикаларды ачпастан, өнөр жайыбызда көз карандысыздыкты камсыз кылган жаңы доордун башталышын белгилеп жатабыз. Бул ишканалар жаңы жумуш орундарын түзүп, экономиканын өсүшүнө, элдин жашоо сапатын жакшыртууга жана өлкөнүн технологиялык деңгээлин көтөрүүгө чоң салым кошот. Жаңы ачылган ишканалар прогресстин символу болуп, өлкөбүздүн келечектеги өнүгүүсүндө чоң роль ойнойт, ал эми жаңы мектептер, бала бакчалар билим берүүнүн сапатын жогорулатууга жардам берет деп ишенем. Учурдан пайдаланып, өлкөнү өнүктүрүүгө багытталган долбоорлорду ишке ашырууга салым кошкон бардык тараптарга ыраазычылык билдирем. Бүгүнкү 100 объекттин ачылышы ар бир жарандын жашоосун өзгөртүп, экономикалык өзгөрүүлөрдүн негизи болуп каларына толук ишенем", - деди Садыр Жапаров.
Бактыбек Мамбетов, Кыргыз улуттук "Кабар" маалымат агенттиги
Пикир
Оставить комментарий